Na Ceithre Cúirteanna

Tháinig deireadh le nádúr fánaíochta chúirteanna na hÉireann a bhí ann ar feadh na gcéadta bliana le cinneadh sa bhliain 1775 córas dlí na tíre a chur faoi aon díon amháin. Faoi riail Shasana in Éirinn bhí dhá chóras dlí ann. Laistigh den Pháil, agus Baile Átha Cliath ina lár, bhí dlí Shasana i réim. Riaradh an ceartas níos faide amach ón bPáil faoi sheandlíthe na mBreithiúna. Agus iad á seachadadh ó bhéal go béal ón gcéad aois RC ar a laghad, cuireadh Dlíthe na mBreithiúna, a ainmníodh as saineolaithe dlí na hÉireann agus iad ar fánaíocht, síos ar pár den chéad uair sa 7ú haois AD ag úsáid na Gaeilge scríofa nuafhorbartha agus leanadh dá n-úsáid go dtí tús an 17ú haois . Roimh an 17ú haois, bhí na cúirteanna ina suí in áiteanna éagsúla - cé gur i gCaisleán Bhaile Átha Cliath den chuid is mó a shuigh siad.

In 1606 bhog an chúirt trasna na habhann ar feadh tamall gearr go dtí an áit ina bhfuil sí faoi láthair ach mar gheall ar bhrú ó Bhardas Bhaile Átha Cliath, a bhí ag iarraidh iad a choinneáil laistigh de theorainneacha na seanchathrach, bhog na cúirteanna ar ais trasna na Life in 1608 go teach nua ar thailte Theampall Chríost agus i bPlás Theampall Chríost taobh leis. Faoi dheireadh an 17ú níor leor an spás agus bhí oifigí na gcúirteanna agus na dtaifead dlí scaipthe fós. Bhí drochbhail ar na cúirteanna agus coimisiúnaíodh an t-ailtire William Robinson le hiad a atógáil.

In ainneoin iarrachtaí Robinson, faoi 1775 bhí na Ceithre Cúirteanna ina mballóga arís agus rinneadh cinneadh struchtúr nua a thógáil ar an láithreán reatha. D’fhonn iontráil a fháil sna sean-Cheithre Cúirteanna, b’éigean do chuairteoirí dul trí ‘Ifreann’ le fírinne. Bhí an t-am ann nuair a bhí go leor lánaí agus caolsráideanna cúnga ann gach áit thart ar Theampall Chríost. Deirtear gur tugadh ‘Ifreann’ ar cheann amháin de na pasáistí  sin cionn is gur tugadh an t-ainm céanna ar phasáiste faoi thalamh a bhí ann. Mhaisigh dealbh mhór adhmaid den diabhal an bealach stuach isteach chuig an gcaolsráid.

Cuireadh tús le hobair bunaithe ar dhearaí Thomas Cooley, ailtire an Mhalartáin Ríoga (Halla na Cathrach anois), in 1776. Díríodh foirgneamh Cooley ar limistéar an chlóis thiar agus ní raibh i gceist leis ach Oifig na dTaifead Poiblí agus Óstaí an Rí a choinneáil ann. 

Nuair a fuair Cooley bás in 1784, ceapadh James Gandon, ailtire Theach an Chustaim, leis na cúirteanna a chur leis an bplean. Laistigh dá dhearadh críochnaithe thug sé foirgneamh Cooley, ag cur dhá chearnóg agus bloc lárnach leis. Tugadh na cearnóga chuig na hoifigí taifead agus dlí, an chuid sa lár do na ceithre cúirteanna Seansaireachta, Státchiste, Binse an Rí agus Pléadálacha Coiteanna.

Ag an mol tá an Halla Cruinn, 64 troigh ar trastomhas, le cruinneacháin laistigh agus lasmuigh agus colúin Chorantacha thart timpeall air. Cuireadh síos air uair amháin mar ‘lárionad fisiceach agus spioradálta an fhoirgnimh’.

Ar aon dul le go leor de na foirgnimh ab uaisle i mBaile Átha Cliath, d’fhulaing na Ceithre Cúirteanna scrios cogaidh. Le linn Chogadh na gCarad, a tháinig díreach i ndiaidh an Chonartha Angla-Éireannaigh, dóbair gur scriosadh go hiomlán iad. Caillteanas do-athraithe ba ea scriosadh Oifig na dTaifead Poiblí atá taobh leis na Ceithre Cúirteanna. Cailleadh taifid dhlíthiúla agus stairiúla thar a bheith luachmhar, lena n-áirítear taifid iomlána Pharlaimint na hÉireann, uachtanna bunaidh gach tiomnóra Éireannaigh ón 16ú haois, agus cláir na gcéadta paróistí ar fud na hÉireann.

I ndiaidh 1922

Níor athraigh na hathruithe a rinneadh ó 1922 aon athrú suntasach ar chuma an tseanfhoirgnimh. Rinneadh pasáiste stuach taobh le clár tosaigh na gcearnóg. Tá an stua seo ceangailte le hoifigí agus le dorchla nua a tógadh ó thuaidh uathu. Baineadh amach an leabharlann ar an gcéad urlár. Táthar i ndiaidh tógáil ar bharr an phasáiste a bhí ann ón halla lárnach go foirgnimh na n-aturnaetha, áit a bhfuil an Chúirt Uachtarach anois.

Is gné shuntasach de spéirlíne Bhaile Átha Cliath cruinneachán na gCeithre Cúirteanna agus sular tugadh an euro isteach bhí sé le feiceáil fiú ar iar-airgeadra na hÉireann (an nóta £20).

Bhí sé de rún ag Gandon i dtús báire, boghta brice a dhéanamh den chruinneachán istigh ach roghnaigh sé plástar ar fhráma adhmaid sa deireadh. B’fhéidir go raibh sé beartaithe mar leabharlann i dtús báire ach ina ionad sin rinneadh taisclann do thaifid an Ard-Iniúchóra de. Faoi 1812, caoga a dó thonna meáchain a bhí sna doiciméid seo agus b’éigean iad a bhaint chun sábháilteacht struchtúrach an fhoirgnimh a chinntiú. Cé go bhfuil an cruinneachán istigh cosúil le dearadh bunaidh Gandon go fóill, bhí an cruinneachán seachtrach (cosúil leis an Halla Cruinn) ní ba maisithe le saothar stucó le hEdward Smyth. Eisean a chruthaigh na dealbha ar dhíon an fhoirgnimh freisin.

Rinneadh damáiste suntasach don chruinneachán mar thoradh ar an tine a tharla de bharr dhóiteán na gCeithre Cúirteanna in 1922 i ndiaidh d'fhórsaí frith-Chonartha faoi cheannas Rory O'Connor a bheith lonnaithe ann. Thóg an fhoireann athchóirithe faoi stiúir T.J. Byrne scafall ilchasta le méid an tionscadail athchóirithe a iniúchadh. Atógadh an cruinneachán le coincréit threisithe a baineadh amach in oibríocht amháin ina raibh fiche fear ag obair ar feadh tríocha uair an chloig agus gan ach sos gairid amháin.

Tá cur síos déanta ar Halla Cruinn na gCeithre Cúirteanna mar ‘lárionad fisiciúil agus spioradálta an fhoirgnimh’. Is anseo a chruinníonn abhcóidí, cléirigh aturnaetha dlí, cliaint agus foireann chúirte le chéile chun bualadh agus meascadh le chéile roimh thrialacha agus ina dhiaidh sin. Bhí an bloc lárnach seo ag croílár athruithe Gandon ar phleananna ailtireachta bunaidh Thomas Cooley don fhoirgneamh.

Ba iad na ceithre chúirt amach ón halla, as ar ainmníodh an foirgneamh, ná an tSeansaireacht, an Státchiste, Binse an Rí agus Pléadálacha Coitianta. Tá sé 64 troigh ar trastomhas le cruinneacháin laistigh agus lasmuigh agus colbha de cholúin Chorantacha.

Ó thaobh struchtúir de, tá an halla agus na cruinneacháin go fóill, den chuid is mó, mar a d’fhág Gandon iad. Bhí an maisiú taobh istigh i bhfad níos aille, áfach, roimh dhamáiste Chogaidh na gCarad i 1922. Sheas dealbha de bhreithiúna agus de dhlíodóirí na hÉireann sna cuasáin, bhí an t-urlár pábháilte i gcloch agus an cruinneachán maisithe le hobair stucó an dealbhóra Edward Smyth. Na cúig dhealbh Smyth ar an líne dín a tháinig slán, aithnítear iad mar Mhaois, Dlí agus Cirt, Trócaire, Údarás agus Eagna.

An Chúirt Uachtarach

Is í an Chúirt Uachtarach an chúirt is airde in Éirinn agus an chúirt achomhairc dheiridh i ngach ábhar bunreachtúil agus sibhialta. Tá sí lonnaithe sna Ceithre Chúirteanna ó achar beag ama i ndiaidh bhunú an Stáit. Tá sí suite ar urlár na talún den fhoirgneamh, díreach taobh thiar den Halla Cruinn agus den Deasc Eolais.

An Leabharlann Náisiúnta

Tá an Leabharlann Dlí suite ar urlár na talún sna Ceithre Cúirteanna díreach taobh thiar den Chúirt Uachtarach. Soláthraíonn sí áiseanna feistis agus bia d’abhcóidí sa bhreis ar a príomhfheidhm mar leabharlann. Tá go leor athruithe déanta uirthi ó phleananna bunaidh James Gandon agus fiú ó obair athchóirithe 1897. Ina phleananna don fhoirgneamh, chuir James Gandon seomra na róbaí d’abhcóidí faoin Halla Cruinn. Fuarthas amach go raibh an spás seo míchompordach toisc go raibh baol tuile ar an áit agus dá bhrí sin d’éirigh sé tais agus doicheallach. Bhí an Leabharlann Dlí san fhoirgneamh bunaidh suite os cionn Halla Cruinn na gCeithre Cúirteanna. Nuair a tugadh isteach Acht Leabharlann na gCeithre Cúirteanna in 1894, cuireadh cistí ar fáil le leabharlann sa sciathán thoir a éascú (de réir mar a críochnaíodh ‘sciatháin’ choimpléasc na gCeithre Cúirteanna in 1803). Cuimsíonn an leabharlann seo dhá urlár uachtaracha na sciathán seo. I measc na ngnéithe suntasacha den leabharlann ‘nua’ seo bhí dhá staighre agus trí fhuinneog mhóra dhaite. Bhí leagan amach na leabharlainne cosúil le leabharlann an lae inniu le deasca fada agus pasáiste láir ach suite idir colúin mhóra. Cuireadh feabhas ar atmaisféar coláisteach na leabharlainne seo trí theallaigh oscailte a chur leis. Mar thoradh ar bhombardú an fhoirgnimh in 1922, toghadh Caisleán Bhaile Átha Cliath mar shuíomh sealadach don leabharlann. Sular athlonnaigh an Barra é, d’úsáid an Dlí-Chumann Corpraithe an áit ina bhfuil an Leabharlann Dlí sa lá atá inniu ann mar halla bia agus mar amharclann ar urláir éagsúla. Suimiúil go leor gurb é an taobh thiar den bhloc seo taobh an bharra agus an taobh thoir taobh an Dlí-Chumann Corpraithe.