Na Ceithre Cúirteanna agus an Cogadh Cathartha

“9 r.n. Céadaoin, Meitheamh 28 [1922]. Seachtú Bliain na Poblachta.*

Ag 3.40 r.n. ar maidin fuaireamar nóta sínithe ag Tom Ennis* ag éileamh thar ceann “An Rialtas” ár ngéilleadh ag 4 r.n. nuair a dhéanfadh sé ionsaí.

D’oscail sé ionsaí ag 4.07 in ainm a Rialtais, le raidhfil, Meaisín agus píosaí páirce.

Tá na buachaillí glórmhar agus rachaidh siad i ngleic leis an bPoblacht go dtí an deireadh. Cá fhad a bheidh na hiar-chomhrádaithe míthreoraithe lasmuigh i mbun troda i gcoinne na ndaoine a sheasann d’Éirinn ina haonar?

Trí taismigh go dtí seo, go léir beag. Tá an tAthair Albert agus an tAthair Dominic linn anseo.

Ár ngrá do gach comrádaí taobh amuigh, agus na buachaillí cróga go háirithe gach ceann de Bhriogáid Bhaile Átha Cliath.

(sínithe) Ruairí Ó Conchubhair, Maorghinearál , I.R.A.”

*Tagairt do 1916.

Ar an 22 Meitheamh 1922, mharaigh beirt bhall den IRA i Londain an Marascal Machaire Wilson, comhairleoir do rialtas Thuaisceart Éireann. Chuir sé seo parlaimint na Breataine ar mire, a d’áitigh go gcuirfí deireadh le forghabháil na gCeithre Cúirteanna ar feadh míonna ag Ruairí Ó Conchubhair agus a chuid fórsaí. 
 
Ar an 26 Meitheamh, bhí Ceannfort Henderson den IRA frith-Chonartha ag gabháil do ruathar ar áitreabh Harry Ferguson i Sráid Bhagóid chun gluaisteáin agus leoraithe a lorg nuair a ghabh trúpaí an Airm Náisiúnta é. An tráthnóna sin, mar fhrithbheart, d’fhuadaigh fir ó na Ceithre Cúirteanna an Ginearál J. J. O’Connell, Leas-Cheann Foirne an Airm Náisiúnta. Bhí foighne an Rialtais Shealadaigh maidir le forghabháil neamhdhleathach na gCeithre Cúirteanna agus go leor gníomhaíochtaí suaiteacha eile ag dul in olcas agus b’fhéidir gurbh é gabháil Uí Chonaill an buille marfach.

An 27 Meitheamh chinn an Rialtas Sealadach go raibh gá áititheoirí na gCeithre Cúirteanna a ruaigeadh. Go luath ar maidin an 28 Meitheamh, chuaigh an tArm Náisiúnta timpeall ar choimpléasc na gcúirteanna, agus lonnaíodh dhá ghunna páirce 18 bpunt trasna na habhann ó na Cúirteanna. Ag 3.45r.n eisíodh foláireamh deiridh do na ceannairí frith-Chonartha chun na foirgnimh a fhágáil nó chun aghaidh a thabhairt ar ionsaí. Rinne Ruairí Ó Conchubhair agus na ceannairí eile neamhaird ar an bhfoláireamh deiridh agus ní dhearnadh aon fhreagra.  Ag 4r.n thosaigh an tArm Náisiúnta ag lámhach ar na cúirteanna leis na gunnaí ocht bpunt déag, meaisínghunnaí agus raidhfilí, agus thosaigh Cogadh Cathartha na hÉireann. 

Bhí drogall le feiceáil sna malartuithe luatha fir a ghortú ar an dá thaobh a throid le chéile i gCogadh na Saoirse.  Mar sin féin, is léir go tapa nach mbeadh géilleadh mar thoradh ar an mbombardú, agus rinneadh ionsaí coisithe. Cuireadh iallach ar na háititheoirí frith-Chonartha iad féin a dhaingniú sa Halla Cruinn. Faoi mhaidin an 30 Meitheamh, bhí saighdiúirí Náisiúnta an Airm agus an garastún sna Ceithre Cúirteanna traochta agus ocras orthu. Ag am lóin, bhí pléascadh ollmhór i stóras pléascán - rud a bhí ina chúis le bás ar bith aisteach go leor - a thiomáin trúpaí Arm an tSaorstáit chun an coimpléasc a fhágáil.  Scaip an tine, ag scriosadh cuid mhaith d’Oifig na dTaifead Poiblí agus ag baint amach an Halla Cruinn. Ghéill an garastún thart ar 4.30i.n.

Lean na tinte ar aghaidh ar feadh laethanta, rud a d’fhág coimpléasc na gCeithre Cúirteanna i bhfothracha. Scaipfeadh an Cogadh Cathartha ar fud na tíre agus go dtí Bealtaine 1923.

(Grianghraf le caoinchead na Leabharlainne Náisiúnta)

Rugadh Roderick ‘Ruairí’ Ó Conchubhair i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1883, mac aturnae rachmasach. Chríochnaigh sé a chuid oideachais i gColáiste Choill Chluana Gabhann agus UCD agus bhog sé go Ceanada áit ar oibrigh sé mar innealtóir iarnróid.

Ar fhilleadh dó, bhí baint aige le Bráithreachas Phoblacht na hÉireann agus d’oibrigh sé mar innealtóir sibhialta le Bardas Bhaile Átha Cliath. Ghlac sé páirt in Éirí Amach na Cásca 1916, gortaíodh beagán é, agus cuireadh i bpríosún é ina dhiaidh sin. Tar éis é a scaoileadh saor, rinneadh Stiúrthóir Innealtóireachta d’Arm Poblachtach na hÉireann (IRA) de, ról a bhí aige i rith Chogadh na Saoirse. Rinne sé maoirseacht freisin ar roinnt éaluithe príosúin agus oibríochtaí IRA i Sasana.

Ghlac an Conchubhaireach seasamh daingean i gcoinne an chonartha Angla-Éireannaigh sa bhliain 1921, conradh as a dtiocfadh an 26 contae de Shaorstát Éireann. Bhí sé feiceálach ag coinbhinsiún IRA in Earrach 1922 a dhiúltaigh don Chonradh agus a thréig údarás na Dála. Bunaíodh feidhmeannas arm agus bunreacht ar leith. Nuair a d’fhiafraigh iriseoir an raibh an lucht a bhí i gcoinne an Chonartha ag moladh deachtóireachta míleata in Éirinn, d’fhreagair an Conchubhaireach, “Is féidir leat glacadh leis mar sin más mian leat.”

Laethanta ina dhiaidh sin, bhí an Conchubhaireach i gceannas ar fhórsa trúpaí frith-Chonartha chun na Ceithre Cúirteanna a fhorghabháil i bhfaillí an Rialtais Shealadaigh. Bhí siad ag súil go spreagfadh siad na trúpaí Briotanacha a bhí fágtha chun ionsaí a dhéanamh orthu, agus é mar aidhm acu an IRA a athaontú i gcoinne a namhaid choitianta.

Rinne Micheál Ó Coileáin iarracht a chur ina luí ar an gConchubhaireach agus ar a chuid fear an foirgneamh a fhágáil, ach níor éirigh leis. Ar an 28 Meitheamh 1922, d’ordaigh an Coileánach go ndéanfaí na Ceithre Cúirteanna  a ionsaí le sliogáin agus tar éis roinnt laethanta troda ghéill an Conchubhaireach agus a chuid fear. Gabhadh é agus coinníodh i bPríosún Mhuinseo.

Ar an 8 Nollaig, in éineacht lena chomhphoblachtaigh Liam Ó Maoilíosa, Risteard Bairéid agus Seosamh Mac Calbhaigh, chuir scuad lámhaigh Conchubhaireach chun báis mar bheart díoltais ar mharú Sean Hales, TD an tSaorstáit ag an IRA a bhí i gcoinne an Chonartha.

(Grianghraf le caoinchead na Leabharlainne Náisiúnta)